Karađorđevićev san o Jugoslaviji: Kako je nastala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca?

Kada je stvorena zajednička država Kraljevina SHS, koja je godine 1929. preimenovana u Kraljevina Jugoslavija, njen nastanak doživljen je kao konačno ostvarenje starog sna.

Sve oslobodilačke težnje Srba, još od ustanaka početkom 19. veka, podrazumevale su oslobođenje i ujedinjenju Srba sa obe strane Save i Dunava, uz velike napore, borbe i žrtve, što je ostvareno, krunisano, proglasom regenta Aleksandra prvog dana decembra te 1918. godine.

Stvaranjem te države prvi put u istoriji celokupan istorijski i etnički prostor Srba, osim u detaljima, okupljen je pod jednim državnim krovom.

Vladalo je uverenje, tada i dugo potom, da je reč o trajnom rešenju, novoj epohi.

Ujedinjenje 1918. bilo je plod velike pobede srpske vojske u Prvom svetskom ratu. A takođe i prethodnih pobeda u Balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine.

Balkanskim ratovima oslobođene su Stara i Južna Srbija, otprilike današnje Kosovo i Metohija i Severna Makedonija.

Nakon što su srpske trupe sredinom septembra 1918. probile Solunski front, usledilo je oslobađanje prostora Kraljevine Srbije, što je krunisano oslobođanjem prestonice, Beograda, 1. novembra.

Srpska vojska je koji dan potom nastavila napredovanje na sever, s ciljem oslobođenja Banata, Bačke, Srema, Baranje, kao i na zapad sve do Rijeke, Alpa, Karavanki. Po raspadu Solunskog fronta, Bugarska je kapitulirala 29. septembra, pa Turska 30. oktobra.

Zatim i Austrougarska 3. novembra. Konačno, 11. novembra u Kompijenju, Francuska, primirje je potpisala i Nemačka.

Na prostoru države Habzburga, Austrougarske, proces raspada trajao je mesecima. Nacionalni pokreti opredeljeni za osamostaljenje bili su odlučni da, najzad, iskoriste jedinstvenu priliku za nezavisnost. Samostalnost su proglasli Česi, kojim su bili pridruženi Slovaci. Vrlo slično poneli su se i drugi, kao Poljaci koji su bili odlučni da obnove nacionaInu državu, nakon više od veka strane vlasti.

Rumuni su težili ujedinjenju sa matičnom zemljom, takođe Italijani. Kod Mađara je isto tako odnekud postojala težnja za osamostaljenjem od vlasti Habzburga. Čak su se i austrijski Nemci znatnim delom tada opredelili za jedinstvenu nemačku državu, nasuprot Habzburzima.

Kod Srba sa prostora Austrougarske sve vreme je postojala izražena težnja ka ujedinjenju sa Kraljevinom Srbijom. Među Slovencima, u to vreme, opredeljenje za zajednicku državu sa Srbima bilo je popularno, kao i kod znatnog dela Hrvata, na primorju gotovo nepodeljno. Čehoslovačka je 28. oktobra proglasila otcepljenje.

U Zagrebu je 29. oktobra proglašeno stvaranje tzv. Države Slovenaca, Hrvata i Srba, s ciljem okupljanja jugoslovenskih naroda sa teritorije Austrougarske. Ona je ostala nepriznata fikcija.

Paralelno, Srbi na prostoru dotadašnje Austrougarske organizuju se, stvaraju Narodne odbore koji preuzimaju vlast u lokalnim sredinama, ističu se slike kralja Petra, srpska znamenja, zastave, nacionalne kokarde. Prihvataju se oni koji se vraćaju iz zatočeništva, a upućuju se delegacije u susret srpskim trupama, s molbama da se što pre krene u oslobađanje Srema, Banata, Bačke, Baranje.

Slične tendencije postojale su tada i na prostoru Dalmacije, na primorju uopšte, u Bosni, u slovenačkim zemljama, najviše u Štajerskoj. Na Velikom narodnom zboru, pod vođstvom dr Žarka Miladinovića, održanom 24. novembra 1918. u Rumi, proglašeno je prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji.

Sutradan, 25. novembra, u Novom Sadu, Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje, koju su vodili Ignjat Pavlas i Jaša Tomić, proglasila je prisajedinjenje Kraljevini Srbiji. Dan potom, 26. novembra, tokom drugog redovnog zasedanja Podgorička skupština donela je odluku o pripajanju Crne Gore Kraljevini Srbiji. Skupštinom je predsedavao Savo Cerović.

Otuda, Vojvodina, odnosno Srem, Banat, Bačka i Baranja, kao i Crna Gora, u novu zajedničku državu obrazovanu 1. decembra 1918, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, stupile su kao sastavni deo Kraljevine Srbije. Još početkom Svetskog rata, Niškom deklaracijom 7. decembra 1914. godine, Kraljevina Srbija obelodanila je da su njeni ratni ciljevi oslobođenje i ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca pod jednim državnim krovom.

Bio je to zvaničan dokument koji je donela Skupština Srbije, tada izmeštena u Niš, ratnu prestonicu zemlje. Tokom Svetskog rata emigranti sa prostora Austrougarske opredeljeni za ujedinjenje obrazovali su Jugoslovenski odbor 1915. godine. Činili su ga istaknuti Srbi, Hrvati i Slovenci sa prostora tadašnje Austrougarske, mahom ugledni intelektualci.

Napustivši Austrougarsku oni su iz Rima, Pariza, Londona, i drugih sredina, uticali, propagandnom i političkim kontaktima, u korist stvaranja nove zajedničke države sa Srbijom. Deo njih se takođe priključio srpskoj vojsci na Solunskom frontu, kao dobrovoljci. Pregovori o ujedinjenju vođeni su na jonskom ostrvu Krf, gde je 20. jula 1917. doneta Krfska deklaracija.

Usledio je Ženevski sporazum, potpisan 9. novembra 1918. u tom švajcarskom gradu, između predstavnika Kraljevine Srbije, Narodnog veća iz Zagreba i Jugoslovenskog odbora.

Kruna čitavog procesa bilo je proglašenje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, kako je glasio prvobitni naziv, odnosno Jugoslavije, 1. decembra 1918. godine, u Beogradu. U to vreme, kao i u međuratnom periodu uopšte, zvanični stav je bio da novu državu nastanjuju pripadnici jednog, troimenog naroda, u skladu sa tada široko prihvaćenom idejom integralnog jugoslovenstva.

Palata Krsmanović na Terazijama, kasnije znano kao palata protokola, bilo je u to vreme privremena rezidencija monarha, odnosno regenta. Stari dvor je tada renoviran, nakon oštećenja u Prvom svetskom ratu.

Obližnji dvorski kompleks, u Kralja Milana ulici, zapravo je istovremeno dodatno dograđivan. Staro zdanje iz osamdesetih 19. veka, nastalo po projektu arhitekte Bugarskog, renovirano je, a za regenta je u sklopu kompleksa tada građena nova zgrada.

U njoj će se docnije naći Muzej Kneza Pavla, zatim posle Drugog svetskog rata Predsedništvo Srbije.