Osmanlije u Srbiji: Tri veka vladalo pravo, pa dva veka zulumćari

Piše: D. Matović

Izvor: Novosti.rs

Tek raščitana dokumenta svedoče da je Beograd bio tranzitni centar, a da je veliki broj Srba služio u osmanskoj vojsci. Osmanska država bila je tolerantna prema svim građanima. To potvrđuje i ferman sultana Sulejmana, zakonodavca iz 1560, kojim sprečava zloupotrebe pri sakupljanju poreza u Smederevskom sandžaku. U fermanu se navodi da se svaki počinilac ima kazniti, čak i ako je to sandžak-beg. Ipak, u nacionalnoj svesti, kazuju istoričari, ostalo je sećanje na posrnulu i oslabljenu osmansku državu iz 18. i 19. veka. Najnovija dokumenta, međutim, potvrđuju da je u 15, 16. i delu 17. veka ona bila snažno ustrojena, a vladar zaštitnik svih njenih stanovnika, bez obzira na versku ili nacionalnu pripadnost!

"Ta dokumenta su skoro jedini neposredni izvori za poznavanje unutrašnjih prilika pod kojima su živeli Srbi i drugi balkanski narodi u doba osmanske vlasti na Balkanu", kaže orijentalista i arhivista Enisa Alomerović, koja radi na obradi dokumenata u Arhivu Srbije. "Raznovrstan korpus dokumenata iz osmanskog perioda rezultat je velikog administrativnog i vojnog aparata turske imperije, koji je bio dobro organizovan".

Kao što je već poznato, dr Miroslav Perišić, direktor Arhiva Srbije i Ugor Unal, generalni direktor Direkcije državnih arhiva Turske, krajem 2015. potpisali su protokol o saradnji. U istanbulskom arhivu, među desetinama miliona dokumenata, nalazi se i više stotina hiljada stranica značajnih za istoriju srpskog naroda. Posle potpisivanja otpočelo je istraživanje u Osmanskom arhivu u Istanbulu, na temu "Srbi u dokumentima turskih arhiva u periodu od 1450. do 1700", a kao rezultat 14.893 kopije stranica dokumenata u digitalnoj formi pronašle su svoje mesto i kod nas.

"Preuzete kopije dokumenata osmanske državne administracije, putem kojih se odvijala službena korespondencija na svim nivoima državne uprave, u najvećem delu se sastoje od deftera, zatim dokumenata koji su izdavani na najvišem državnom nivou - fermana, raznih hukmova i berata", govori Enisa Alomerović. "Iz takozvanih Joklama deftera iz 15, 16. i 17. veka može se zaključiti da su u osmanskoj vojsci važno mesto imali hrišćanski vojnici."

Iz bogatih izvora može se videti da su Srbi bili zakupci državnih prihoda od solana, skela, pirinčanih polja i rudnika. Na navedene podatke ukazuje defter glavne kancelarije za zakup skela i solana u Nišu iz 1694. godine.

"Vojna snaga Osmanskog carstva nije bila sadržana samo u kopnenoj vojsci, već i u mornarici", objašnjava Alomerovićeva. "Pored mornarice, postojala je i rečna flotila na velikim rekama, naročito na Dunavu. U dunavskoj flotili služili su hrišćanski martolosi kao poseban vojni red koji je od 15. do 18. veka bio obavezan da ide u vojsku. U zamenu za službu, imali su nešto povoljniji status od ostalog stanovništva".

Razni su izveštaji iz kojih se vidi da su dunavsku flotilu, početkom 17. veka, činili različiti brodovi - šajka, fregata, kalite brodovi, kao i razni otvoreni brodovi koji su se, prema nekim dokumentima, čuvali u Beogradskoj tvrđavi. Među dokumentima je i telhis (saopštenje) velikog vezira o određivanju takse čuvarima brodova u beogradskom zimskom skrovištu.

"Iz građe se vidi da se od starešina uzimala taksa za brodski prevoz i da je Beograd bio strateški centar iz kojeg se roba dalje raznosila po mnogim krajevima Evrope", kaže Enisa Alomerović.

Postojanje mosta u Beogradu, kojim se izvozila roba, potvrđuje dokument iz 1526. o popravci u kojoj je učestvovao Zaim Ali Ćelebija. Među posadom beogradske tvrđave postojali su konjanici koji su kao mustahfazi (čuvari tvrđave) uživali timarske prihode umesto plata i o tome svedoče brojni dokumenti.

"Sačuvana dokumenta govore i o funkcionisanju osmanskog sistema", kaže Alomerovićeva. "Pronašla sam dokumenta koja govore o pravu žena, iz kojih se vidi da je osmanska država štitila udovice, bez obzira na veru i nacionalnost. Obračun prihoda od rude bakra u blizini Peći može se videti u dokumentu iz 1569, koji je napisao beogradski kadija. Zanimljivi su i dokumenti iz 1691. o obnovi kapije na Smederevskoj tvrđavi."