Tvrđave na Dunavu

Tokom Srednjeg veka, na obalama Dunava građena su brojna utvrđenja, tvrđave i gradovi. Iako su odraz vojne arhitekture, tvrđave nisu imale samo odbrambenu funkciju, već je trebalo i da fasciniraju protivnika. Po svojim oblicima i dimenzijama, one su često bile simbol snage, moći, blagostanja i napretka. Podignute su na pažljivo odabranim mestima od strateškog značaja.

Turističa ponuda „Put Kulture - Tvrđave na Dunavu" Turističke organizacije Srbije u saradnji sa Ministarstvom kulture (link) predstavlja sedam tvrđava koje čine jedinstven spoj iako je svaka priča za sebe.

Bač - grad po kome je Bačka dobila ime. Tvrđavu Bač čine utvrđeni zamak i predgrađe, izgrađeni na meandru reke Mostonge, leve pritoke Dunava. Ovaj prostor je arheološki lokalitet sa kontinuetom života od mlađeg neolita. Kralj Karlo Robrt Anžujski je 1338. godine započeo izgradnju današnje tvrđave.

Tvrđava je kroz dugu prošlost bila važno upravno, vojno i versko sedište, a bila je glavni oslonac srednjevekovnog grada Bača. Despot Stefan Lazarević je ovde 1413. godine organizovao odbranu od Turaka. Plato na kome je podignut utvrđeni zamak zahvata površinu od 8.700 m2. na uglovima se nalazi pet isturenih odbrambenih kula, međusobno povezanih masovnim bedemima. Istočni deo tvrđave bio je najbolje branjen, pošto se tu nalazi branič - donžon kula i rezidencijalna palata, bunar, cisterna i magacini za hranu. Sa unutrašnje strane bedema bile su prislonjene palate i ekonomski objekti.

Od objekata posebnu pažnju zavređuje donžon kula gde je smešteno spiralno stepenište i nužnici. Izdvajaju se i kula sa gotičkom kapelom na spratu i kružna kula sa balkonima na kamenim konzolama.

Petrovaradinska tvrđava - Gibraltar na Dunavu. Leži na steni na desnoj obali Dunava, preko puta Novog Sada. Na ovom mestu je u prvoj polovini 13. veka bio podignut samostan oko kojeg je kasnije sagrađeno utvrđenje. Izaslanik cara Leopolda I je 1692. položio kamen temeljac današnje tvrđave. Krajem 15. veka to utvrđenje je dogradio nadbiskup Petar Varadi, koje su Turci zaposeli 1526. godine.

Nakon što su ga krajem 17. veka osvojili Austrijanci, Petrovaradin postaje značajno strateško mesto za ratovanje protiv Turaka. Zatečeno staro utvrđenje srušeno je do temelja radi izgradnje novih artiljerisjkih utvrđenja po Vobanovom sistemu. One su građene gotovo sto godina, prema projektima poznatih vojnih inžejera Marsiljija, Kajzerfelda i Vanberga. Radovi su bili obustavljeni u razdoblju između 1717. i 1736. godine, kada je kao glavno austrijsko uporište utvrđen Beograd.Posle 1740. u celosti je utvrđen i petrovaradinski Donji grad. Strukturu ovog predgrađa čini sklop vojno-stambenih i administrativnih zgrada, kao i dva sakralna objekta - samostani Franjevaca i Jezuita, podignutih u drugoj 18.veka. Od 1918 godine tvrđava je bila deo kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca.

Petrovaradinska tvrđava spada među najbolja ostvarenja evropske barokne vojne arhitekture, koje su do danas ostale u celosti sačuvane.

Kalemegdan, Foto: backkratze/Flickr

Beogradska tvrđava - Grad od belog kamena. Slojevit i veoma složen kompleks izgrađenje na bregu iznad ušća Save u Dunav. U 2. veku tu je podignut rimski kastrum, kao stalni logor IV Flavijeve legije i važno je odbrambeno uporište na granici Rimskog carstva. Nakon što su ga razorili Goti (378) i Huni (441), utvrđenje je bilo obnovljeno u 6.veku. Nepunih sto godina kasnije razorili su ga Avari i Sloveni. Prvu slovensku naseobinu već krajem 9. veka savremenici poznaju pod imenom Beograd. U tom razdoblju za odbranu se koriste stari antički bedemi, a tek sredinom 12. veka, pod vizantijskom vlašću, počinje izgradnja novog srednjovekovnog zamka. Kako bi učvrstili granice svoje države na obalama Save i Dunava srpski vladari u 16. veku podižu utvrđeno predgrađe na obali Save, povezano sa kastelom na bregu.

Početkom 15. veka Beograd postaje prestonica Srbije, a utvrđenje se rekonstruiše. Podignuto je novo utvrđenje Gornjeg grada sa vladarskim dvorom, opasano dvojnim bedemima. Zatim je izgrađen Donji grad sa istočnim i zapadnim predgrađem. Posle turskog osvajanja (1521) pa sve do kraja 18. veka Beogradska tvrđava nije u većoj meri obnavljana, a pretrpela je oštećenja tokom austro-turskih ratova. Tokom austrijske vladavine, od 1717-1739. godine izgrađene su nova odbrambena utvrđenja po Vobanovom sistemu, a po projektima Doksata de Moreza. Sa novim modernim utvrđenjem predstavljala je jedno od najjačih odbrambenih uporišta na jugoistoku Evrope.

Ratni poraz i austrijski gubitak Beograda pratio je rušenje svih novih delova tvrđave. Turski radovi na obnovi su pokušaj da se ovo važno uporište osposobi za odbranu. Krajem 18. veka Beogradska tvrđava dobija svoj konačan izgled.

Smederevska tvrðava, Foto: Geliofoto/wiki

Smederevski grad je poslednje veliko ostvarenje srpskog srednjovekovnog vojnog graditeljstva. Podignut je u 15. veku na ušću Jazave u Dunav, kao nova prestonica srednjovekovne Srbije posle gubitka Beograda. Prvobitno je sagrađen zamak sa vladarskim dvorom, zamišljen kao samostalno utvrđenje, a potom je opasan širi prostor na ušću dve reke namenjen izgradnji gradskog naselja.

Na dunavskoj strani nalazi se glavna kula - donžon, a ostale četiri isturene kule nalaze se na kopnenoj strani. Na jednoj od njih nalazi se ime despota Đurđa Brankovića izvedeno opekom. Niz topovskih otvora u bedemu svedoče o ranoj primeni artiljerije, kako u srpskoj tako i u evropskoj vojnoj arhitekturi. U unutrašnjosti zamka nalazile su se tri zgrade dvora prislonjene uz bedeme. Najveća građevina bila je prislonjena uz dunavski bedem u kome su i danas očuvane reprezentativne prozorske niše. Unutrašnji bedemi su ojačani sa 11 kula. Ispred njih se nalazio spoljni bedem sa položajima za topove i kulama, kao i široki rov ispunjen vodom.

Najveće oštećenje u svojoj istoriji tvrđava je pretrpela 1941. godine zbog eksplozije nemačkog skladišta municije.

Tvrðava u Ramu, Foto: CrniBombarder!!!/wiki

Tvrđava u Ramu se nalazi na obali Dunava nedaleko od Velikog Gradišta. Sagradio je sultan Bajazit II 1483. da bi osnažio odbranu granice između Smedereva i Golupca od ugarskih upada.Stratešku važnost utvrđenje je imalo do 1521. godine, kada su se granice turske imperije proširile na sever. Tokom 18. veka, u austro-turskim ratovima ponovo postaje strateški značajno uporište, ali već u prvoj polovini 19.veka život u njemu lagano zamire, kada ga Turci definitivno napuštaju.

Ram je vojničko utvrđenje, sagrađeno u vreme primene vatrenog oružja i nosi odlike artiljerisjke tvrđave. Ova tvrđava predstavlja jedno od najranijih primera artiljerijskih utvrđenja u Srbiji.

U razdoblju turske vlasti oko tvrđave se razvilo civilno naselje, o čemu danas svedoče ostaci jednog amama i karavansaraja.

Fetislam (Feth-ul Islam) - Kapija islama, tvrđava u Kladovu. Zapadno od sadašnjeg naselja Kladovo nalazi se tvrđava Fetislam, koju čine dve utvrđene celine iz različitih epoham danas poznate kao Mali i Veliki grad. Malo utvrđenje, sa odlikama ranoartiljerijskih utvrđenja, podigli su Turci po zapovesti Sulejmana Veličanstvenog 1524. godine kao uporište u borbi sa Ugarskom i polazište za osvajanje Severina i erdeljskih gradova. Oko utvrđenja nalazi se skriveni put sa eskarpom, a sa tri strane tvrđave nalazi se vodeni rov.

Na prilazu kapijama - Varoška, Orospi i Dunavska, postojali su drveni pokretni mostovi. Za vreme u kome je građena, tvrđava Fetislam se nije isticala jačinom fortifikacija. Tokom prve polovine 19. veka bila je uporište za očuvanje turske prevlasti u Srbiji sve do 1867. godine.

Golubaèka tvrðava, Foto: Trodel/Flickr

Golubačka tvrđava je podignuta početkom 14. veka kao važna strateška tačka za odbranu granice na ulazu u Đerdapsku klisuru. Prvi pisani pomen Golupca kao Ugarske tvrđave pojavljuje se 1355. godine. Visoke četvorougaone kole i masivni bedemi sa zupcima i strelnicima ukazuju da je tvrđava prvobitno građena za odbranu hladnim oružjem. Ima devet kula različitog oblika. U planu utvrđenja jasno se uočavaju dve celine - unutrašnje i spoljno utvrđenje, čije se kule i bedemi spuštaju do najviše tačke na kojoj je donžon, sve do obale Dunava. Ispred najnižeg dela utvrđenja je vodeni rov preko koga se mostom stizalo do kapije. Kapija je uništena probijanjem bedema i izgradnjom savremenog puta kroz tvrđavu.

U drugoj fazi, krajem 14. veka ili početkom 15. veka izgrađen je priobalni deo sa monumentalnom palatom. Tokom 15. veka utvrđenje je prošireno izgradnjom spoljnih bedema sa kulama i pristaništem. Poslednju etepu predstavlja izgradnja turske topovkse kule, verovatno krajem 15. veka.

Despot Stefan Lazarević se obavezuje da će posle njegove smrti tvrđava biti vraćena Ugarskoj, međutim 1427. godine vojvoda Jeremija tvrđavu prodaje Turcima za 12 000 dukata. Na osnovu Segedinskog mira tvrđava je 1444. predata Đurđu Brankoviću.

Ispred tvrđave se vremenom razvilo civilno naselje o kome ima najviše podataka iz vremena kada se Golubac nalazio u turskom posedu. Pominju se tri mahale, džamija, dva mesdžida, medresa, derviška tekija i amam, čiji se ostaci i danas vide.