Srbi kolateralna šteta pokušaja promene istorije

Otkuda u poslednje vreme nastojanja pojedinih istoričara na Zapadu da Srbiji pripišu grehove za sve ratove u zadnjih sto godina? Može li blaćenje obraza male Srbije da spere veliko blato sa obraza velike Nemačke i velikog Zapada?

"Javnost u Srbiji i Republici Srpskoj je veoma iznenađena proteklih nedelja i meseci sa stavovima nekih istoričara koji su objavili svoje nove knjige o Prvom svetskom ratu. Na žalost, u našoj sredini ima mnogo nerazumevanja oko suštine onoga što se trenutno događa u svetskoj istoriografiji. Reč je o kompleksom procesu koji niti je počeo 'juče', niti su njegove centralne teme: Srbija, Sarajevski atentat ili Gavrilo Princip – već se radi o spletu mnogo složenijih uzroka i interesa koji utiču na preispitivanje, u radikalnim slučajevima i potpuno negiranje, odnosno promenu, preovlađujućih interpretacija događaja iz juna i jula 1914. godine. Naravno, u par rečenica je veoma teško čak i skicirati ono što se trenutno događa, kao i kompleksnost same pojave, ali moguće je skrenuti pažnju na par ključnih pitanja i problema. Najpre, moramo imati u vidu nekoliko jednostavnih činjenica. Prvo, obeležavanje 100-godišnjice početka Prvog svetskog rata (2014), u većem delu Evrope i sveta je doživljeno kao zgodan povod za ne samo naučno obeležavanje, već i društveno, kulturno, ali i političko i ideološko određenje prema onome što se naziva 'proslavljanje' istorije, tj. društvenoj verifikaciji prošlosti, odnosno, u ovom konkretnom slučaju, njenog preispitivanja. Otuda je, uostalom, Sarajevo i izabrano kao jedan od centralnih i simbolički izuzetno 'zgodnih' punktova gde će se naredne godine obeležavati događaji koji su doveli do izbijanja Prvog svetskog rata. I upravo zbog tih političkih i ideoloških razloga i otklona, da budemo jasni, dobar broj vodećih svetskih stručnjaka za Prvi svetski rat i ne želi da uzme učešća u manifestacijama planiranim u Sarajevu naredne godine. U tom smislu, moramo biti svesni da ni uloga Srbije, ni sam Sarajevski atentat, niti pak uloga Gavrila Principa, ne predstavljaju centralne teme radova istoričara, već su tumačenja koja ih stavljaju u negativan kontekst zapravo pre, da se slobodno izrazim, 'kolateralna šteta' jednog mnogo kompleksnijeg pokušaja promene dominantne istorijske paradigme u tumačenju uzroka izbijanja Prvog svetskog rata. Drugo, moramo biti svesni da su se svetski istoričari i svetski naučni centri dugo godina pripremali za ovaj događaj, shvatajući ga upravo u smislu zgodnog povoda za preispitivanje dominantne paradigme i preovlađujućeg istorijskog tumačenja uzroka izbijanja Prvog svetskog rata – koji su u nauci poznati kao Fišerova paradigm, prema rezultatima debata koje su 60-tih i 70-tih godina 20. veka izazvali radovi nemačkog istoričara Frica Fišera, prema kojoj dominantnu odgovornost za događaje iz jula 1914. godine, koji su Evropu odveli u Prvi svetski rat, nesumnjivo snosi politika Nemačkog carstva. U tom smislu mnogo šta od onoga što ovih dana dopire do srpske kulturne i društvene javnosti, ima svoje znatno šire i dublje korene, i veoma je teško taj koloplet različitih povoda, motiva, uzroka, kao i dugotrajnih naučnih debata, svoditi na crno-bele kategorije o pravolinijskoj 'osudi' ili 'odbrani'. Dovoljno je da spomenem samo da tumačenja prema kojima je Srbija odgovorna za izbijanje Prvog svetskog rata, uprkos radovima i debatama vezanim za Fišerovu paradigmu, nikada nisu bila u potpunosti potisnuta u nemačkoj ili austrijskoj istoriografiji. Naprotiv. Ili, pak, da kritika pojedinih Fišerovih teza kod pojedinih istoričara, ne znači automatsko napuštanje osnovnog Fišerovog paradigmatskog tumačenja o nemačkoj odgovornosti za izbijanje rata. Treće, takođe se mora konstatovati da su, nasuprot svetskoj nauci i kulturi – gde se trenutno realizuje više stotina projekata vezanih za obeležavanje Prvog svetskog rata, i koja će naredne godine svetskoj naučnoj, kulturnoj i društvenoj javnosti predstaviti više desetina i stotina knjiga, konferencija, naučnih, kulturnih i političkih manifestacija, dokumentarnih i igranih filmova vezanih za 100-godišnjicu, a koji se pripremaju već više od jedne decenije – nauka, kultura i društvo na srpskom istorijskom prostoru, potpuno nespremno dočekali ovaj događaj. Očekivati da ćemo, i inače neskolni nekoj promišljenoj i dugoročnoj strategiji i organizaciji, nešto uspeti da uradimo za svega par meseci, onako 'udarnički', da bi se suprotstavili toj lavini koja nas očekuje naredne godine, predstavlja potpunu utopiju. To, međutim, ne znači da ne treba pokušavati. Ali pokušaji moraju biti fokusirani i promišljeni. U tom smislu, u narednom periodu izuzetno važna će biti delatnost Andrićevog instituta u Andrić-gradu i pojedinih institucija u Beogradu, poput Arhiva Srbije. I najzad, mada ne i najmanje važno, moramo imati u vidu činjenicu da svi novi radovi koji se pojavljuju poslednjih meseci nisu zasnovani na novim 'naučnim otkrićima'. Naprotiv. Osnovni korpus istorijskih izvora na osnovu kojih su rekonstruisani događaji koji su doveli do Prvog svetskog rata, već davno su poznati i davno se koriste u istorijskoj nauci. Sve knjige koje se objavljuju poslednjih meseci u osnovi se pozivaju na istu, davno poznatu, istorijsku građu i u njima nema nekih senzacionalnih 'novih otkrića' ili pronalaska novih dokumenata koji bi radikalno promenili naša dosadašnja znanja. Ono što njih razlikuje u odnosu na prethodne radove o uzrocima izbijanja Prvog svetskog rata zapravo su nova tumačenja starih dokumenata. I tu je izuzetno važno imati u vidu koja je 'stajna tačka', kako je nazivao prof. Andrej Mitrović, naš najveći i najuticajniji stručnjak za Prvi svetski rat, istoričara koji menjaju tumačenja. Odnosno šta to utiče na njih da radikalno odstupe od dominantnih tumačenja, uprkos činjenici da nisu otkrili nikakvu novu istorijsku građu. Upravo ta promena 'stajne tačke' može biti, i u konkretnim slučajevima jeste, osnova na kojoj oni zasnivaju promenu u tumačenjima. A ta promena je, u najvećem broju slučajeva, direktno povezana kako sa savremenim postmodernim novim 'isčitavanjima starih tekstova', tako i sa političkim i ideološkim promenama u Evropi po okončanju Hladnog rata, koje su dovele do suštinske promene pozicije Nemačke u evropskoj i svetskoj politici". Ko je kanadska istoričarka Margaret Mekmilan, koliko su njeni stavovi o Srbiji relevantni među istoričarima, na koje verodostojne izvore se poziva, upoređujući Srbiju sa Iranom, odnosno tvrdeći a da je Gavrilo Princip bio terorista koji je koristio nasilje za postizanje svojih ciljeva i nije hteo da čeka da se stvari reše diplomatskim putem?

"Jasno je da je profesorka MekMilan privukla pažnju srpske javnosti stavovima koje je iznela u svojoj najnovijoj knjizi. No to nikako ne znači, niti sme značiti, da je trebamo i moramo svrstati u 'isti koš' sa nekim drugim istoričarima, poput Klarka ili MekMikina. Stvar je zapravo nešto složenija. Profesor Margaret MekMilan je bez svake sumnje svetski poznata istoričarka. Mora se naglasiti da je njena prethodna knjiga 'Pariz 1919', posvećena Konferenciji mira u Parizu, kojom je okončan Prvi svetski rat (Paris 1919: Six Months That Changed the World) naišla na izuzetno pozitivan odjek u naučnom svetu. Osim što je poznata u naučnom svetu, izuzetno je zanimljiva i činjenica da je ona zapravo praunuka Dejvida Lojda Džordža, britanskog političara koji je bio premijer koalicione vlade u vreme Prvog svetskog rata i koji je, kao pobednički premijer, zastupao Britaniju na Konferenciji mira u Parizu. Njena najnovija knjiga 'Rat koji je okončao mir: Put ka 1914' (The War that Ended Peace: The Road to 1914), čiji naslov zapravo predstavlja parafrazu poznate sintagme 'rat za kraj svih ratova' (“the war to end wars”), koja je bila aktuelna u evropskim društvima i diplomatiji upravo u vreme izbijanja Prvog svetskog rata, generalno posmatrano predstavlja takođe pokušaj preispitivanja i novog promišljanja uzroka Prvog svetskog rata. No, to nikako ne znači da je možemo svrstati u grupu istoričara koji u svojim tumačenjima kao glavnog 'krivca' i uzročnik Prvog svetskog rata obeležavaju Srbiju, srpsku politiku, atentat u Sarajevu i Gavrila Principa, odnosno u nešto sofisticiranijem tumačenju, optužuju Rusiju, kao 'zaštitnicu' Srbije. Naprotiv. Mora se odmah naglasiti da u njenom pristupu i stavovima nema ni približno one decidnosti u pokušaju da se tumačenje usmeri ka iznalaženju odgovornosti Srbije, i posredno Rusije, za izbijanje Prvog svetskog rata, koja krasi radove primera radi Šona MekMikina, ili pak Kristofera Klarka, koji nameće direktan, nategnut, narativ o zločinačkoj sklonosti rusofilski orijentisanih Srba ka ubistvima, od ubistva Obrenovića u Beogradu 1903, preko atentata u Sarajevu 1914, do Srebrenice 1995, uz takve 'pikantne' detalje da su atentatori bili heteroseksualci (!?) što bi valjda trebalo da pojača utisak da kao takvi nisu ni mogli biti 'politkorektni', a koji je, sasvim nerazumno, u delu srpske javnosti promovisan kao jedan od 'vodećih svetskih stručnjaka za Prvi svetski rat', što je apsolutno netačno i pogrešno!! Odnosno da ona ne odbacuje paradigmu o odgovornosti nemačke politike i diplomatije za izbijanje rata, na način koji je latentno prisutan u radovima primera radi Anike Mombauer. Sa druge strane, uprkos činjenici da naglašava da Srbija ne može biti odgovoran za izbijanje rata, nesumnjivo je da je njeno poređenje Srbije pred 1914 i današnjeg Irana, odnosno optužbi na račun Gavrila Principa da je 'terorista', nešto što neminovno provocira srpsku javnost. Da li je u konkretnom slučaju reč o pojednostavljenim analogijama, koje neminovno 'izvrću' prošlu stvarnost, izvlačeći događaje i fenomene iz prirodnog i jedino razumljivog konteksta u okviru koga su se odigravali, a kojima su danas prečesto skloni estradni istoričari, poput primera radi Najala Fergusona, među koje se i Margaret MakMilan svakako može svrstati, ili je pak reč o nekim drugim, političkim ili ideološkim, motivima teško je reći. No, ono što se sa sigurnošću može konstatovati je činjenica da, na žalost, naša javnost reaguje gotovo isključivo samo na 'sporne', 'senzacionalne' knjige, odnosno na one radove u kojima se za izbijanje rata 'optužuje' Srbija. Nasuprot tome, srpska naučna, kulturna i društvena sredina pokazuje gotovo ignorantski stav prema izuzetno važnim knjigama, objavljenim u proteklih par godina, i istoričarima koji zastupaju tradicionalnu paradigmu a predstavljaju vodeća imena u svetskoj nauci, poput Džeja Vintera, Dejvida Stivensona, Džona Rola, Dominika Livena ili Olega Ajrapetova da pomenem samo neke. No, nadam se da će delatnost Andrićevog instituta u velikoj meri ispraviti tu nelogičnost".